RADEN KAKRASANA

RADEN KAKRASANA

Raden Kakrasana iku putrane Prabu Basudewa (ratu ing Mandura) lan Dewi Rohini. Wujude satriya gagah pidegsa, pakulitane bule (putih), watake getapan, gampang duka uga gampang lilihe, sembada lan jujur.
Karosane ngedap – edapi. Kuwat jebol wit sawo kang pinuju awoh. Gajah diantem sirahe, mati sanalika. Wiwit cilik senengane nenandur.
Nalika timure Kakrasana, Negara Mandura kaancam bebaya. Nalika semana, Kangsadewa ngancam kudu dadi ratu ing Mandura. Pangakune dheweke iku putra pambayun (pembarep) Mandura. Mangaka sejatine Kangsa iku turune ratu Guwagra Sang Prabu Gorawangsa (Goragangsa).
Kanggo meper kamurkane Kangsa, nalika semana dilenggahake ing Kadipaten Sengkapura, jejuluk Prabu Anom Kangsadewa. Ewasemana Kangsa isih tetep ngucik kamukten Negara Mandura. Kanggo nylametake waris Negara Mandura sing sah, Prabu Basudewa ngungsekake putra – putrane, yaiku Kakrasana, Narayana, lan Bratajaya menyang Kademangan Widarakandhang. Demang Antiyagopa lan Nyai Sagopi kang pinercaya momong bocah telu mau.
Bareng bocah telu mau wis remaja, Kakrasana seneng ulah tetaten lan mimpin bocah –bocah enom sabarakane. Dene Narayana senengane saba alas, mbangunake tapa, ditutake Udawa.
Sawijining dina rayi dalem nata Mandura Raden Arya Prabu Rukma mertinjo ing Widarakandhang, kaya ngapa kagete bareng ngawuningani kahanan kademangan dientha kayadene kraton. Ing plataran ngarep ditanduri wringin kurung sakembaran. Sakiwa tengene dalem kademangan ditanduri wit sawo kecik, sarta ana gajah ing wantilan.
Demang Antyagopa dinukanan akeh – akeh, dianggep ora bisa mituturi sarta ngreksa wewadining kraton Mandura, nganti bisa kasurupan dening Kangsa. Demang Antyagopa banjur dijempalani dening Raden Aryaprabu. Ndilalah mbarengi baline Kakrasana saka pategalan. Nyumurupi bapake dilarani wong liya. Kakrasana muntap. Aryaprabu didhupak dhadhane nganti kontal tekan plataran. Gegancangan nyengklak jaran. Kakrasana nututi. Jaran dicandhak sikile, banjur diangkat lan kabanting. Jaran mati kapisanan, dene Raden Aryaprabu dumadakan ilang saka pandulu.

Mulyantara
Djaka Lodang nomor 50, Edisi 15 Mei 2010

BETHARA NARADA

BETHARA NARADA


Bethara Narada (Sang Hyang Kanekaputra) iku putra pembarepe Sang Hyang Cuturkanaka. Sang Hyang Kanekaputra lan Dewi Laksmi wujude dewa cebol, pasuryane ndhangak. Darbe rayi loro, yaiku Sang Hyang Pritanjala lan Dewi Tiksnawati. Dene rayi sing beda ibu uga loro,yaiku Sang Hyang Caturwarna lan Sang Hyang Caturbuja.
Garwa Bethara Narada sesilih Dewi Wiyodhi. Peputra loro, yaiku Dewi Kanekawati (dadi garwane Resi Seta), lan Bethara Malangdewa.
Sanadyan dedege cebol, nanging Bethara Narada digdaya. Jembar kawruhe, watake jujur, grapyak semanak, lan seneng geguyon.
Bethara Narada seneng mratapa ing samudra. Awake ora bisa teles dening terta lan ora bisa kumelem ing samudra. Amarga sapa genturing tapane, tejane sumunar katon saka ing Jonggringsalaka, satemah kapriksan dening Bethara Guru.
Bethara Guru nuli dhawuh marang para dewa supaya nyowanake Bethara Narada. Kabeh dewa utusane mau ora ana kang bisa mungkasi karya. Wasana Bethara Guru dhewe kang tumurun ing samodra.
Sawise adu arep, Bethara Guru ngendika kang surasane ngremehake lan ngina, sarta mamerake panguwasane.
Bethara Narada mudhar tapa, bantur gumuyu latah kanthi ngendika, “kowe ngaku ratuning para dewa lan nguwasani tri bawana, nanging emane isih demen umuk sesongaran, senengane ngina marang sapadha – padha. Apa tumindak mengkono iku kena kanggo patuladhan ? coba yen kowe ngaku luwih tuwa, gage wangsulana pitakonku iki. Panase apa kang ngungkuli panase geni ? wong utama kuwi kang kepiye ? kejaba gadhung lan kecubung apa kang bisa njalari mendem ?”
Bethara Guru ora bisa mangsuli
Bethara Narada banjur asung katrangan, “kang ngungkuli panase geni iku panasing atine manungsa. Kang sinebut wong utama iku wong kang seneng dedana, tetembungane becik, ora gelem goroh, lan ora gelem serik atine liyan. Saliyane gadhung lan kecubung, kang bisa njalari mendem iku rupa bagus lan ayu, derajat, pangkat, panguwasa, kamulyan, lan kawibawan.
“Bethara Guru rumangsa kurang putus ing kawruh, nuli ngakoni yen kalah tuwa tinimbang Bethara Narada. Bethara Narada banjur kaboyong menyang kahyangan, dipasrahi kalenggahan patih ing kahyangan, sarta kaparingan papan ing kahyangan Sidiudaludal (Suduk pangudaludal).
(Mulyantara)
Djaka Lodang nomor 44. Edisi 3 April 2010

URIP

Urip
Bisa bungah uga bisa susah
Lamun bungah yen tan ana godha
Lamun susah yen nandhang cidra
Kabeh mau mung gilir gumanti
Yen ana bungah mesthi ana susah
Yen ana awan mesthi ana bengi
Iku wis kodrat saking Gusti kang murbeng dumadi
Aku bajur kelingan marang ngendikane wong tuwa
“Lhe yen lagi seneng kuwi aja seneng banget”
“yen lagi susah uga aja klarut marang rasa susah mau”
Iku mung gumantung ing rasa
Yen sira bisa ngreksa rasa kang ana ing badhane dhewe
Tan mokal sira bisa urip ayem tentrem, bagya mulya

Dening: Suradi
28 Mei 2010

GUGON TUHON

GUGON TUHON
Gugon : sipat utawa wewatakan sing gampang banget, nggugu marang guneme wong utawa dedongengan.
Tuhon : sipat utawa wewatakan sing gampang mituhu manut marang guneme wong utawa dedongengan.
Dadi gugon tuhon iku watak kang gampang banget nggugu lan manut guneme wong utawa dedongengan sing maune ora perlu digugu amarga ora ana bukti nyatane. Nanging nyumanggakake marang para pamaos “percaya mangga maido kena”. Manut wong - wong kang nggugu marang gugon tuhon mratelakake: yen ora nggugu marang gugon tuhon bakal nemu bebendu utawa sesiku kayata:
a. Dadi mangsane Bethara Kala.
b. Bisa sangsara panguripane.
c. Bisa anake entek mati
d. Bisa ora kedawa umure.
Kanggo nebus kaluputane kudu disranani slametan, nanggap wayang lakon “Murwa Kala” slametan kanggo ngilangi bebendu iku diarani “Murwat”. Dene sing klebu gugon tuhon ana warna loro yaiku:
A. Wasita Sinandhi
Wasita sinandhi tegese pitutur kang sinamun ora dilairake kanthi satemene. Padatan liyane gugon tuhon kang awujud wasita sinandhi iki diarani “Aradan”, lumrahe malah dikantheni tembung “ora ilok” kang satemene “ora becik”.
Tuladha:
1. Gawe omah tanpa tutup keyong.
2. Wong nugelake gandhik, lan nggempalake pipisan.
3. Ngrubuhake dandang.
4. Omah sing lawange lan butulane terusan.
5. Seneng kudhung kukusan.
6. Manggan lungguh pipen lawang.
7. Mbuang tuma.
8. Ngandhut lungguh tampah.
9. Sumur ing ngajengan.
10. Seneng lungguh ing bantal.
11. Wong mangan karo turon (wong waras).
12. Ngidoni genthong utawa sumur
13. Menehi dijaluk bali, mundhak bali gondhok.
14. Ngguyuh karo ngadeg, apa maneh wanita.
15. Wanita lungguh jegang.

B. Bocah Sukerta
Kang diarani Bocah Sukerta yaiku bocah kang manut kapercayan, bisane slamet lan urip kudu diruwat, lan ditanggapake wayang lakon Murwakala. Bocah Sukerta ku lamun wis diruwat wis ora kalebu memangsane Bethara Kala, satemah bisa lestari uripe.
Bocah utawa anak kang kalebu Sukerta:
1. Bocah ontang – anting : bocah lanang kang tanpa tunggal.
2. Bocah unting – unting : bocah wadon siji tanpa tunggal.
3. Bocah uger – uger lawang : bocah lanang loro kakang adhi.
4. Bocah kembang sepasang : bocah wadon loro kakang adhi.
5. Bocah cukil dulit : bocah wadon telu kakang adhi.
6. Bocah gotong mayit : bocah lanang telu kakang adhi.
7. Bocah saka panggung : bocah lanang papat kakang adhi.
8. Bocah sarimpi : bocah wadon papat kakang adhi.
9. Bocah pandhawa : bocah lanang lima kakang adhi.
10. Bocah panca gati : bocah wadon lima kakang adhi.
11. Bocah kedhana kedhini : bocah loro lanang wadon kakang adhi.
12. Bocah sendhang kapit pancuran : bocah telu lanang, wadon, lanang, kakang adhi.
13. Bocah pancuran kapit sendhang : bocah telu lanange ana tengah, kakang adhi.
14. Bocah kembar : bocah kang lair bareng.
15. Bocah gondhang kasih : bocah kembar ireng lan bule / pakulitane beda.
16. Bocah dhampit : bocah kembar lanang wadon.
17. Bocah karendha : bocah kembar nunggal bungkus.
18. Bocah bungkus : bocah lair sabungkuse.
19. Bocah tawang gantungan : bocah kembar laire ganti dina.
20. Bocah ipil – ipil : bocah lima, siji wadon papat lanang.
21. Bocah pondangan : bocah lima, siji lanang papat wadon.
22. Bocah margana : bocah lair, ing tengah dalan.
23. Bocah jimpena : bocah lair, durung ganep sasine.
24. Bocah gilir kacang : bocah lair urut lanang lan wadon.
25. Bocah julung caplok : bocah lair bareng surup surya.
26. Bocah julung kembang : bocah lair bareng plethiking surya.
27. Bocah julung sungsang : bocah lair beneri tengah awan.
28. Bocah sumala : bocah cacat wiwit lair.
29. Bocah wahana : bocah lair bareng ana keramean.
30. Bocah wuyungan : bocah lair bareng kesripahan.

GAYA BASA

GAYA BASA

Gaya basa ateges cara – carane manungsa migunakake basa, amrih gampang ditampa lan kepenak dirungokake.

Kang kalebu gaya basa upamane:

A. Asimilasi yaiku luluhing utawa sudaning pakecapan (garban = sandhi).

Tuladha:

1. Jaya + ing = jayeng

2. Nara +pati = narpati

B. Metafora yaiku unen – unen nganggo pepindhan (diupamakake).

Tuladha:

1. R. Setyaki sapukuwating praja Dwarawati.

2. Rr. Sumi dadi kembanging desa Campuranom

C. Alegori yaiku metafora kang ditulis nganggo ukara dawa banget.

Tuladha:

Gesangipun manungsa punika palwa upaminipun, dipun ombang –ambingaken alun ing samudra, katempuh ing sindhung Ali wawar. Yen boten wegig juru mudhinipun tuwin boten waspada, saged kelem pun baita utawa sumyur ing padhas karang.

D. Personifikasi yaiku pepindhan janma

Tuladha:

1. Sumpahe disekseni bumi langit.

2. Bengawan Solo lakune ngalor menggak – menggok nrajang gunung Kendheng.

3. Gunung Merapi yen gelem watuk nggegirisi.

E. Metonimia yaiku lira – lirune jeneng.

Tuladha:

1. Le, aku tukokna gudang garam.

2. Wingi ana Ramayana tubrukan karo Arjuna

3. Apik Nasional tinimbang Sanyo

F. Hiperbola yaiku pepindhan sing kliwat utawa kaladuk.

Tuladha:

1. Swarane kaya bledheg.

2. Surake kaya mbelah – mbelahna bumi.

3. Lakune kaya kilat.

G. Euphesisme yaiku unen – unen sing surasane luwih alus (basa rinengga).

Tuldaha:

1. Mati = murud ing kasedan jati = tilar donya

2. Dadi manten = nambut silaning akrami.

3. Semaput = lali ing purwa duksina

H. Ironi yaiku unen – unen sing nyaritakake kosok balen pinangka kanggo ngece.

Tuladha:

1. Bocah iki pintere ora jamak, mangsa 4 X 4 bae ora bisa.

2. Sregep temen jam wolu lagi tengi.

I. Anomatope yaiku tembung kang mratelakake jeneng metu saka uni utawa swarane.

Tuladha:

1. Bedhug saka swara dhug – dhug.

2. Emprit saka swara prit – prit.

3. Kenthongan saka swara thong - thong

J. Metatesis yaiku lira – liruning panggonaning aksara ing tembung.

Tuladha:

1. Arca = reca

2. Ardi = redi

3. Almari = lemari

4. Raksasa = rasaksa

K. Epentesis yaiku muwuhi aksara sajroning tembung.

Tuladha:

1. Amarta = ngamarta

2. Sikandhi = srikandhi

RADEN SADEWA

RADEN SADEWA (SAHADEWA)

Raden Sadewa (Sahadewa) putrane Prabu Pandhu lan Dewi Madrim. Satriya wuragile Pandhawa. Kembarane Raden Sadewa asmane Raden Nakula. Wujude Nakula lan Sadewa kembar, kembar rupa, swara, lan busana.
Nalika timure, Raden Sadewa kekasih Raden Tangsen, kasatriyane Sadewa ing Baweratalun (Bumiretawu).
Sedulure beda ibu ana telu, yaiku : 1. Prabu Puntadewa, 2. Raden Wrekudara, 3. Raden Janaka. Puntadewa, Wrekudara, Janaka, Nakula, lan Sadewa, sinebut kadang Pandhawa, saka tembung linggane Pandhu lan hawa tegese putra Pandhu.
Raden Sadewa titising bhatara Aswin, dewa tabib. Wiwit cilik digulawenthah dening Dewi Kunthi. Wujude Raden Sadewa satriya bagus, mbranyak pasemone. Watake jujur lan bekti marang sedulur tuwa.
Ing lakon Babad Alas Mretani, Raden Tangsen bisa ngasorake yudane Jim Sadewa (riwayat liya sinebut Ditya Sapulebu), satemah Jim Sadewa mau masrahake kasatriyane, yaiku Baweratalun lan paring Aji Pramanajati kang dayane bisa ngerti sadurunge winarah.
Kanthi dayane Aji Pramanajati, Raden Sadewa bisa mbatang sayembara cangkriman “sejatining lanang, sejatining wadon”. Banjur didhaupake klawan Dewi Srengginiwati, putrane Prabu Bhadawanganala, ratu ing gisik samudra. Sabanjure peputra Sidapeksa.
Ing lakon Sudamala, Raden Sadewa sing ragane kapanjingan Bathara Guru, bisa ngruwat Bathari Durga. Sang Bathari banget panarimane marang Raden Sadewa. Dening Sang Bethari Raden Sadewa pinaringan asma “Sudamala” tegese ngresikake rereged. Sarta kadhawuhan nggarwa Dewi Padapa, anake Begawan Tambrapetra ing padhepokan Prangalas.
Mulyantara
Djaka Lodang Nomor 36, 6 Pebuari 2010

RADEN NAKULA

RADEN NAKULA

Raden Nakula putrane Prabu Pandhu lan Dewi Madrim. Satriya sumendhining Pandhawa (kakang ragil). Kagungan rayi siji tunggal rama ibu, kekasihe Raden Sadewa. Wujude Nakula lan Sadewa, kembar. Kembar rupa, swara, lan busana.
Nalika timure, Raden Nakula kekasih Raden Pinten, dene Raden Sadewa kekasih Raden Tangsen. Kasatriyane Raden Nakula ing Sawojajar.
Sedulure beda ibu ana telu, yaiku : 1. Prabu Puntadewa, 2. Raden Wrekudara, 3. Raden Janaka. Puntadewa, Wrekudara, Janaka, Nakula, lan Sadewa, sinebut kadang Pandhawa, saka tembung linggane Pandhu lan hawa tegese putra Pandhu.
Manut layang Purwacarita, garwane Raden Nakula sesilih Dewi Srengganawati, putrane Sang Hyang Badhawanganala. Karo Dewi Srengganawati iki, Raden Nakula peputra siji sesilih Dewi Sri Tanjung.
Manut layang Pustaja Raja, garwane Raden Nakula sesilih Dewi Suyati, putrane Prabu Kridhakerata, ratu ing Awuawulangit. Nakula klakon nggarwa Dewi Suyati sawise bisa ngalahake Indrakesata. Karo Dewi Suyati iki, Raden Nakula peputra loro, yaiku: Raden Pramusinta lan Dewi Pramuwati.
Wujude Raden Nakula satriya bagus, mbranyak pasemone. Watake jujur lan bekti marang sedulur tuwa.
Ngarepake pungkase perang Bharatayuda, Raden Nakula lan Sadewa disraya dening Prabu Kresna supaya sowan ing ngarsane Prabu salya (uwake / pakdhene) kanthi ngliga keris, pasrah pati urip. Dhawuh iki ditindakake, satemah Prabu Salya mblakakake isen – isening atine lan nyuwun tandhing mungsuh Prabu Puntadewa. Satemah dadi srana menange Bharatayuda tumrap Pandhawa.
Mulyantara
Djaka Lodang nomor 35, 30 Januari 2010

RADEN ARJUNA

RADEN ARJUNA (JANAKA)

Raden Arjuna (Janaka) satriya panengahing Pandhawa, putrane Prabu Pandhu lan Dewi Kunthi. Kasatriyane ing Madukara. Wujude satriya bagus tanpa cacad. Ing jagad ora ana tandhingane bab kebagusane, amarga Janaka minangka simbol amal becik. Amal becik ora bisa pisah klawan swarga (Jannah). Janaka saka tembung jannahuka, tegese swargamu. Mula sapa sing kepengin mlebu swarga, kudu tumindak becik lan nindakake tuntunaning agama kanthi temen.

Arjuna satriya digdaya sekti mandraguna, polatan luruh jatmika, prigel ing samubarang, seneng tetulung marang sapa bae, mula ditresnani dening sapa bae. Ora mokal yen garwane pirang – pirang. Bojo akeh iki tegese Janaka ditresnani dening sapa bae. Yen priya ngondhangake kasudibyane, yen wanita ngondhangake sigiting citra.

Arjuna kejaba sugih bojo, uga sugih kawruh (ilmu), sugih gaman lan mantran, sugih guru. Meguru marang Begawan Padmanaba antuk aji telung warna, yaiku : 1. Aji Sepiangin, dayane aji yen kawateg, kebating lakune Arjuna tan prabeda kaya kebating angin. Lakune bisa ngungkuli lakuning barat, 2. Aji Malayabumi, Arjuna bisa ilang sapalungguhan, 3. Aji Sempaliputri, Arjuna bisa manijing ajur ajer.

Pusakane pirang – pirang. Kang asring digunakake : Keris Pulanggeni, Kalanadhah, Panah Merdaging, Rodha Dhadhali, Haryas Sangkala, Sarutama, Pasopati.

Mulyantara

Djaka Lodang Nomor 34, 23 Januari 2010